Savremeni biljni svet, koji broji preko 350 hiljada vrsta, predstavlja neiscrpan izvor koji intezivno koristi ceo svet. Od tog broja oko 3.000 vrsta koristi se u prehrambene svrhe. Značajni događaji, u svetskom gajenju biljaka, povezani su u suštini sa introdukcijom novih biljaka, koja je neraskidiva sa poljoprivrednom delatnošću.
Introdukcija, odnosno uvođenje biljaka sa drugih prostora, prisutna je još od davnih vremena. Nemoguće je navesti zemlju u svetu koja ne bi koristila nove biljke u poljoprivredi, odnosno nemoguće je naći zemlju koja ne bi gajila nove biljke koje su rezultat introdukcije. Proces introdukcije je i sada aktuelan kao i pre sto godina.
Poslednjih decenija, razvija se teorija introdukcije biljaka, pa sa tim u vezi se radi na njenoj detaljizaciji. Arheološki nalazi semena vrste
potvrđuju da je postojbina ove vrste, Amerika. Kultivisane vrste roda Amarantusa L. imaju 4.000 godina dugu tradiciju gajenja u Aziji, Africi i Americi.
U XV veku u Americi amarantus je naročito veliki značaj imao za civilaizaciju Inka i Asteka. Naime, drevna kultura, amarantus, bila je jedna od osnovnih žitarica u ishrani ovih civilizacija. Koliko je ona bila značajna svedoči činjenica, da je porez bio plaćan semenom amarantusa. Međutim, dolaskom španskih konkviskadora, amarantus je bio, zajedno sa drugim lokalnim kulturama, zamenjen žitaricama iz Evrope, što je rezultiralo njegovim potpunim zapostavljanjem.
Kodeks Mendoza
Značaj amaranta u ishrani i lečenju
Osamdesetih godina XX veka, pojavila su se prva istraživanja, koja je izvršila Nacionalna Akademija Nauka SAD-a i oni su praktično ponovo otkrili ovu drevnu kulturu, odnosno potvrdili njenu hranljivu vrednost i produktivnost. U isto vreme krenula su ponovo istraživanja i u Ruskoj akademiji nauka, posle prvih istraživanja koji je uradio sovjetski i ruski genetičar Vavilov (tridesetih godina 20 veka). Od tada se amarantus svestrano izučava u SAD-u, Rusiji, Kini, Meksiku, Ekvadoru, Argentini i drugim latino-američkim zemljama, a u Srbiji počinje 90-ih godina sada već prošlog 20-veka.
Amarantus, zahvaljujući visokom procentu belančevina (sa uravnoteženim odnosom aminokiselina) ulja, pektina, pigmenata i drugih hemijskih supstanci, a takođe i visokom (biološkom) produktivnošću vegetativnih i generativnih organa, spada u kategoriju biljaka koje čine bazu za ishranu stanovništva i životinja. Treba posebno istaći da su lizin i metionin deficitarne amino kiseline u ishrani ljudi i životinja (a one čine osnovu u izgradnji DNK materijala i očuvanju biološkog nasleđa). Naime, u odnosu na mahunarke, amarantus ima dvostruko veću količinu ovih aminokiselina, a to je vrlo važna osobina, kada se zna da većina stanovništva oseća nedostatak belančevina.
Briga o zdravlju i progres nacije u bilo kojoj državi povezani su sa proizvodnjom dovoljne količine kvalitetne hrane, čije su osnovne komponente belančevine (esencijalne amino kiseline). Deficit belančevina u dnevnom obroku iznosi 26%, a vitamina 50%. Po prinosu belančevina (aminokiselina) po jedinici zasejane površine, amarantus prevazilazi soju, lucerku i grašak, što ga čini dragocenim u dečijoj i profilaktičkoj ishrani. Prednost amarantusa je što belančevine iz semena i lišća, u poređenju sa žitaricama i mahunarkama, imaju skladan odnos aminokiselina. Značajan pokazatelj hranljive vrednosti belančevina je aminokiselina lizin. U poređenju sa drugim belančevinama, belančevine amarantusa sadrže znatno više lizina, metionina, cisteina i arginina, odnosno amarantus ima 8,6g lizina/100g proteina, pirinač 3,8g lizina/100g proteina i pasulj 5,0g/100g proteina.
Amarantus je kao povrtarska kultura, pogodan da u ishrani čoveka nadomesti deficit belančevina, vitamina i mikroelemenata. Po sadržaju hranljivih materija u lišću povrtarskih biljaka, amarantus je sličan spanaću ali ga znatno prevazilazi po belančevinama. Belančevine iz lišća amarantusa odlikuju se rastvorljivošću i lako se ekstrakuju. Istraživanja pokazuju da se u lišću amarantusa nalaze lekovite materije, skrob, vitamin C, E, A, pigmenti i mikroelementi.
Amarantus se može koristiti i u medicinske svrhe, pa su istraživanja usmerena i u tom pravcu. Početkom prošlog veka čaj od cvasti A. cruentus, se koristio kao dobro sredstvo za lečenje kašlja. Danas se vodeni rastvor ekstrakta nadzemnog dela A. retroflexus-a koristi kod zapaljenja debelog creva, za zaustavljanje krvarenja, protiv glavobolje i tumora (setimo se uspeha Amer čaja). Takođe seme A. cruentus-a i A. tricolor-a ima antibakterijsko dejstvo. U Indiji, Kini kao i u drugim zemljama, amarantus se koristi u narodnoj medicini. Naime, u Meksiku se seme amarantusa koristi protiv oteklina, u Etiopiji se A. caudatus primenjuje kao lek pri ujedu zmije. Iz lista amarantusa izolovano je i bioaktivno jedinjenje amarantin koji ima specifičnu aktivnost u sprečavanju ishemijskih procesa (na tome sada intenzivno radi grupa sa Medicinskog i Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Beogradu zajedno sa kolegama iz naučnog biološkog centra Puščino u Rusiji)
Zbog ogromnih deficita krmnih belančevina i vitamina, amarantus se može koristiti i u ishrani stoke. Ako se amarantus priprema za silažu, predlaže se dodavanje mlevene smese jednogodišnjih trava ili kukuruza, jer je kukuruz bogat ugljenim hidratima, a amarantus belančevinama, pa se tako dobija dobro uravnotežena stočna hrana (organski premiksevi), idealni za organski uzgoj u stočarstvu. Izučavanje introdukovanog materijala, iz kolekcije genofonda ove kulture ima veliki značaj za proces selekcije i stvaranje novih sorti i hibrida. Rad na selekciji vrsta roda Amaranthus L. kod nas počeo je 1992. godine (Pešić i sar., 1997). Svi radovi vezani za ovu kulturu, govore da je amarantus perspektivna vrsta XXI-og veka, da je njegova primena veoma velika, pa sve to ukazuje na potrebu za opsežnim naučnim istraživanjima i u našoj zemlji. Očekuje se početak intenzivnog gajenja ove kulture (proglašene spravom od Američke i Ruske akademije nauka, kulturom 21-veka) u Srbiji, od inventivnih preduzetnika, vlasnika registrovanih poljoprivrednih gazdinstava i farmi, prvenstveno onih koji žele da primenjuju organski princip gajenja. Specifičnosti amarantusa kao alternativne biljne vrste je da se ona proučava i sa ciljem proizvodnje organske hrane.
Introdukovane vrste amaranta
Amaranthus cruenthus
Vodi poreklo iz centralne Amerike, korenov sistem je slabo razvijen, a glavni koren dug oko 15 cm. Stablo visoko do 150-160 cm, uzdužno izbrazdano, zeleno obojeno, golo i razgranato u gornjem delu. Listovi naizmenični, sa lisnom drškom dugom do 12 cm i liskom do 18 cm, zeleni, na licu goli, a na naličju duž nervature dlakavi. Cvasti metličaste, razgranate, žuto-zelenkaste boje, klasaste. Plod zelena čaura, poprečno se otvara. Prinos zrna je 2-3,5 t/ha, u zavisnosti od sorte, agroekoloških uslova i primenjene agrotehnike gajenja.
Amaranthus caudatus
Ova vrsta, sa često crvenim listovima, vodi poreklo iz Amerike, a poznata je još u civilizaciji Inka, kao jestiva širom Latinske Amerike. Pronađeno je da ova vrsta ima čak 11 varijeteta, od koji je A. caudatus var. leucospermus Thell. kultivisan i najviše rasprostranjen širom sveta.
Jednogodišnja biljka. Korenov sistem u odnosu na masu nadzemnog dela slabo razvijen. Stablo visoko od 0,4 do 3m, uspravno, zeleno obojeno, uzduž izbrazdano, od osnove razgranato. Listovi uzdužno-ovalni, dugi 20-25 cm sa izraženom nervaturom naročito na naličju liske. Cvast je vršna, bledozelena ili crvenkasta, metličasta sa jasno izraženim uzdužnim srednjim klasom. Plod čaura, ovalna i zelena, poprečno se otvara. Prinos zrna je 2-4 t/ha, u zavisnosti od varijeteta, sorte, primenjene agrotehnike.
Piše: prof. dr Vladan Pešić, Poljoprivredni fakultet Univerzitet u Beogradu