Dugo sam razmišljao kojom biljnom kulturom da započnem priču o autohtonim vrstama bilja značajnim sa ekonomskog, biološkog, nutritivnog,agronomskog i ekološkog aspekta. U mislima su mi prolazile slike naučnih instituta, eksperimentalnih polja i naučnih ekspedicija u Rusiji, Indiji, Indoneziji, mnogim evropskim zemljama, Meksiku i Sjedinjenim američkim državama. A počelo je 1994. godine obeležavanjem 100-godišnjice od osnivanja i rada najveće biljne banke gena na svetu, VIR-a. (Sveruskog instituta za biljnu proizvodnju u Sankt Peterburgu. U delegaciji SR Jugoslavije, koju je predvodio dr Miroslav Penčić, tadašnji koordinator za osnivanje Saveznog zavoda za genetičke resurse, bila je i moja malenkost. Moja uloga je bila dodatno specifična, jer je trebalo napraviti kontakte i po mogućstvu obezbediti dodatni genetički materijal za oplemenjivanje svih tipova duvana, za predstavnike Instituta za duvan u osnivanju, Fabrike duvana u Nišu.Misija je u potpunosti uspela. Predusretljivi domaćini, koji su brinuli o nama na svakom koraku, jer u to vreme naša zemlja Savezna republika Jugoslavija je bila izložena gotovo hermetčkim sankcijama međunarodne zajednice, i oni su se saosećali sa nama i pokazali tu čuvenu duboku rusku (slovensku) dušu, znajući za moju želju, pozvali su me kod direktora Instituta, sadašnjeg velikana RAN akademika dr Viktora Dragavceva. A direktor krupne konstitucije ali gipkih pokreta, široko raširenih ruku, kao ruska duša, privukao me je i snažnim zagrljajem pokazao svoju zaštitničku ulogu, za mene gotovo najmlađeg učesnika svetske Konferencije. Rekao je da zna šta mi treba i da je njegova institucija otvorena za našu zemlju, a da me sada upoznaje sa dr Aleksandrom Eduardovičem Špakovim iz Krasnodara, koji radi u Institutu za duvan i mahorke, a pod okriljem njihove banke gena. I tako je počelo…
Putovanje duvana iz Amerike u Evropu i Aziju
Duvan Nicotiana tabacum L. Pripada rodu . Nicotiana, a familiji Solanaceae (pomoćnica).Rod Nicotiana broji preko 70 poznatih vrsta koji su u većini slučajeva poreklom iz Južne i Severne amerike. Gajeni duvan vodi poreklo iz zemalja Južne Amerike. Ova konstatacija bazira se na mišljenju većeg broja autora čemu u prilogu stoje istorijska i citogenetska istraživanja da je duvan bio poznat u starom svetu i pre otkrića amerike. Ovom mišljenju doprinose npr. Crteži kineskog filozofa Konfučija (551-478). Da su navike pušenja kineskih i mongolskih plemena postojale dokaz je džep za duvan koji im je stajao na kaišu i predstavljao važan deo njihove odeće.
Najraniji pisani dokument o otkriću i pušenju duvana (1492) zabeležio je Hristifor Kolumbo. On je pisao o tome da mnogi muškarci i žene drže između prstiju zamotano i na kraju zapaljeno lišće duvana čiji su dim udisali, a koje su nazivali „tabakos“. Pojava pušenja u Americi povezana je sa životnim uslovima starih Indijanaca, koji su najverovatnije duvan slučajno otkrili pri paljenju logorskih vatri. Dim koji se prilikom sagorevanja lišća i stabljiki duvana oslobađao dobro je poslužio za rasterivanje komaraca, za potiskivanje gladi, pričinjavao im je zadovoljstvo prilikom izvođenja religioznih obreda i služio kao dar u mirotvornim pregovorima.
Od unošenja duvana u Evropi pa do njegove upotrebe za pušenje prošlo je dosta vremena. Prvi evropljanin koji je uspeo da izradi cigaru bio je Dimitrio Pela, koji je to naučio od indijanskog poglavice Panduke u Havani, no ipak fabrikacija cigare u Holandiji otpočela je u 17. veku, a manufaktura u Španiji proizvela je cigare u Sevilji 1676 godine.
Izrada cigara na ovim prostorima otpočela je 1871 godine u Ljubljani, a izrada cigareta 1881. u Sarajevu i 1942. u Prilepu.Duvan je u Srbiji sigurno došao preko Turaka, odnosno Osmanskog carstva.Francuski putopisac Lefevr zabeležio je 1611 godine događaj kako u Prokuplju neki turci puše duvan u hladovini pokraj dućana. Duvan je već tada gajen na Balkanskom poluostrvu.
Gde se duvan proizvodi?
Duvan se danas gaji u arealu od 40ⁿ južne geografske širine do 63ⁿ severne geografske širine. Svetska proizvodnja kreće se na površinama od oko 4,2 do 4,6 miliona hektara na kojima je prinos između 5,2 do 5,7 miliona tona sirovog duvana. Duvan se najviše proizvodi u zemljama Azije oko 33% svetske proizvodnje, u severnoj i centralnoj Americi oko 23%, južna Amerika 12%, Afrika 4%, Evropa 12%. Najveći evropski proizvođači su zemlje bivšeg SSSR-a, zatim Turska, Bugarska, Grčka, Italija i Poljska.
Kretanje proizvodnje duvana u svetu prema osnovnim tehnološkim grupama je sledeće: virdžinija (flue cured) 40%, berlej 10%, orjentalni, poluorjentalni (dopunski) oko 16%, na ostale tipove otpada oko 35%. Međutim, dolazi do ogromnih promena ponude i potražnje koju uslovljavaju mnogobrojni faktori, tako da u narednom periodu očekujemo veliku potražnju za orjentalne i dopunske duvane, po kojima je Srbija bila nadaleko čuvena. O tome nešto kasnije…
Proizvodnja duvana kod nas je ostala na veoma malim površinama i gotovo da je zamrla na prostorima koja su se nekad zvala duvaništa u jugoistočnoj, istočnoj i južnoj Srbiji. Sporadično se još malo gaje duvani tipa virđinija i nešto malo berleja u Vojvodini, Mačvi i delovima Semberije i Drine.Prosečan prinos je negde oko 1400 kg/ha.
Da bi se koristio kao sredstvo za uživanje list duvana mora da prođe proces sušenja i fermentacije. Fiziološki efekat pušenja ili žvakanja lista duvana potiče od alkaloida nikotina.
Šta bi bila ekološka cigareta?
Kada se govori o tehnologiji proizvodnje cigareta poslednjih 20 godina, trend su bile tzv.blend cigarete, brzogoruće, gde se u „praznom“ nosaču virdžinijskih duvana dodaju „sintetički“ sosovi i aditivi, veoma pogubni po maše zdravlje. Pri visokim temperaturama sagorevanja oslobađaju se oko 300 supstanci, većinom kancerogenih i sa drugim negativnim nuspojavama po naše zdravlje. Ako se setimo naših starih, koji su u predahu ratnih vihora, kada je trebalo doneti važnu odluku za sebe, svoju porodicu , državu i odmoriti se od svih briga, zavijali listove domaćih autohtonih duvana, kao što je veliki Hercegovac, Drina ili Gilanska jaka, i doživeli duboku starost, jasno je kakve su velike greške napravile multinacionalne kompanije i za to platile basnoslovne sudske kazne za izgubljene sudske sporove na tužbe onih oštećenih ili umrlih od konzumiranja njihovih sintetičkih cigareta. Da li je moguće praviti i proizvesti ekološku cigaretu?
Odgovor i ideju na to pitanje dobio sam svojom studijskom posetom Kubi 2000 godine, na poziv za predavanje koje sam dobio od strane njihovog Instituta za duvan i njihove zainteresovanosti za rezultate koje sam dobio u svojoj odbranjenoj disertaciji na Vavilov Akademiji u Sankt Peterburgu, tj. metodi određivanja genetičke heterogenosti i ekološke plastičnosti različitih tipova duvana. Dakle prava „ekološka cigareta“ ili cigara mora imati i osnovni nosač i punjač fermentisano i proizvedeno na prirodan način konstituente, sa prirodnim aromatičnim duvanima i kao takva ima minimalno negativan aspekat po zdravlje konzumenta, kao i bilo koja druga proizvedena hrana. Kubanci, veseli, prijemčivi i duželjubivi narod, koji uživaju u blagom i oštrom ukusu cigarilosa, pijuckajući mohito i uz zvuke salse doživljava ponovo i ponovo svoju novu mladost i duboku starost. Da to je pravi recept i bez obzira što je u međuvremenu trend proizvodnje cigareta otišao u potpuno pogrešnom smeru, sad posle gotovo 20 godina tvrdim da će se u Srbiji vratiti proizvodnja zlatnog lišća na velika vrata, a mi imamo autohtone tipove duvana kakvi su potrebni za ekološku cigaretu….
Stare autohtone aromatične sorte orjentalnih i poluorjentalnih duvana
O duvanu Otlja
Ovo je dopunski tip duvana. Izvorno područje autohtonih sorti je Kosovsko Pomoravlje i Skopska Crna Gora. Na ovim područjima proizvodnja je bila zastupljena do 1999 godine, kada se umnožavanje i održavanje sortne čistoće sprovodilo u Centru za poljoprivredna i tehnološka istraživanja u Zaječaru. Sada se održavanje ove sorte radi pod mojim nadzorom u okolini Vranja i Bujanovca, a sve pod projektom genetički resursa alternativnih biljnih vrsta, katedre za genetiku, oplemenjivanje bilja i semenarstvo Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu-Zemunu.
Otlja je tipičan orjentalni dopunski duvan i potpuni reprezent ovog robnog tipa naših najboljih duvana. Otlja se proizvodi u južnim i severozapadnim delovima naše zemlje. Usev duvana Otlja zasniva se iz rasada, a broj biljaka ide od 60000 do 70000 biljaka po hektaru.Otlji odgovaraju lakša zemljišta bogata hranljivim materijama. Od sadnje do početka sazrevanja lišća prođe 60 dana, a do kraja berbe 120 dana.
Đubrenje useva duvana obavlja se sledećim količinama hraniva N2 (15-40) kg/ha, P2O5 (80-100) kg/ha, K2O (40-80) kg/ha. Temperaturna suma iznosi 3000-3500 ⁿ C , a rasada 800-1000 ⁿ C.
Rasađivanje se obavlja kada je temperatura viša ili = 20 ⁿ C april i prva polovina maja meseca. Minimalna temperatura klijanja je 10 ⁿ C, optimalna temperatura je 20-30 ⁿ C, a maksimalna temperatura klijanja je 40-50 ⁿ C.
Pri vođenju knjige polja usev duvana dolazi u petopoljnom plodoredu. Sušenje listova obavlja se na temperaturi 38 ⁿ C – 50 ⁿ C i 65 % vlažnosti. Štavljenje listova obavlja se na temperaturi 25 ⁿ C – 30 ⁿ C i 85 % vlažnosti.
Kvalitet sirovine određuje se na osnovu sledećih pokazatelja:
-kvalitet ukusa tj., odnos sadržaja ukupnog azota i nikotina (0,85 dobar)
-finoća ukusa tj., odnos ugljenih hidrata i belančevina.
O duvanu Gilanska Jaka
Autohtona sorta-populacija duvana Gilanska Jaka tipičan je predstavnik najfinijih orijentalnih duvana sa područja naše zemlje. Ova sorta pripada Basma-tipu orjentalnih duvana i zajedno sa sortama-tipovima Otlja i Hercegovac, predstavlja najpoznatije i najfinije duvane Balkanskog poluostrva.
Ova sorta-populacija bila je raširena u proizvodnji na privatnim površinama kao autohtoni materijal na području Kosovskog pomoravlja, Skopske crne gore, Južnog pomoravlja i područja Pčinje. Sada se održavanje ove sorte radi pod mojim nadzorom u okolini Vranja i Bujanovca, a sve pod projektom genetički resursa alternativnih biljnih vrsta, katedre za genetiku, oplemenjivanje bilja i semenarstvo Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu-Zemunu.
Dok je Srbija bila izvoznik poljoprivrednih proizvoda (zajedno sa suvom šljivom, pekmezom od šljiva, junadima i crnim svinjama) bili su i orjentalni duvani. U naučno istraživačkom pogledu ova sorta-populacija orijentalnih duvana predstavlja i vrlo značajno prirodno dobro zbog svog polimorfizma (značajan antropogeni biljni genetički resurs). Međutim, ukoliko se ne obnovi proizvodnja ovog orijentalnog duvana, i ukoliko se ta proizvodnja ne stabilizuje, navedeno prirodno dobro i antropogeni biljni genetički resurs nestaće potpuno u ovom području (gde je prisutan preko 350 godina).
Duvan Gilanska Jaka proizvodi se iz rasada. Broj biljaka po hektaru iznosi 200.000 do 220.000 u robnom usevu.
Autor: prof. dr Vladan Pešić